Σημαίες και γλώσσες

Οι σημαίες δεν μου αρέσουν, μου θυμίζουν παρελάσεις, οι παρελάσεις μου θυμίζουν πόλεμο, οπότε τις αποφεύγω. Στη διαδήλωση για την Ουκρανία που είχα πάει, στην αρχή του πολέμου, στο Σύνταγμα, δεν θα κρατούσα εύκολα τη σημαία της Ουκρανίας. Ωστόσο, αναγκάστηκα να παραδεχτώ ότι ο αγώνας της να υπάρξει απέναντι στη ρωσική επίθεση είναι αγώνας γι αυτό που λέμε εθνική ανεξαρτησία και για τη χώρα μας είναι δεδομένο εδώ και ογδόντα χρόνια, αφότου έφυγαν οι Γερμανοί δηλαδή, και πριν την Κατοχή άλλα εκατό είκοσι. Αναγκάστηκα να σκεφτώ ότι δεν γίνεται χωρίς αυτήν, ότι ακόμα είναι αυτοί οι όροι. Κι εγώ που αν έπιανα σημαία στο χέρι μου θα ήταν μόνο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επειδή είναι στόχος  που ακόμα δεν έχει επιτευχθεί, κι ονειρεύομαι την Ευρώπη χωρίς σύνορα και γενικά τον κόσμο χωρίς σύνορα, αναγκάστηκα να βγάλω από το μπαούλο αυτές τις έννοιες. Εθνική ανεξαρτησία. Αυτή που απέναντι στην προσπάθεια για Ένωση ευρωπαϊκή δεν έχει νόημα, για μένα, απέναντι στην επέλαση των Ρώσων στην Ουκρανία έχει νόημα. Οι Ουκρανοί δεν θέλουν να υφίστανται την πολιτική της Ρωσίας, το καθεστώς της Ρωσίας. Θέλουν να συμμετέχουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με τη δημοκρατία της και την ελευθερία της, την προστασία των δικαιωμάτων της, όλες αυτές τις ευρωπαϊκές πολυτέλειες. Το θέλουν από την εποχή των διαδηλώσεων στην πλατεία Μαϊντάν. Δεν τους ανάγκασε ο Ζελένσκι να αμυνθούν με τόσο σθένος απέναντι στη ρώσικη εισβολή, μάλλον εκείνοι τον ανάγκασαν.

Συμβαίνει να γνωρίζω Ουκρανές και κουβέντιασα πολύ μαζί τους. Δεν είναι και τόσο σπάνιες, όλος ο κόσμος γνωρίζει Ουκρανές και μπορεί να κουβεντιάσει, αν θέλει. Δουλεύουν νοσοκόμες, οικιακές βοηθοί, γκουβερνάντες, φροντίζουν γέρους και γριές στα σπίτια. Μερικές κατάφεραν να ανοίξουν μικρές επιχειρήσεις μετά από χρόνια μεροκάματο. Αυτές είναι που κάλεσαν εδώ τους περισσότερους πρόσφυγες του πολέμου, αυτές είναι που είπαν στα παιδιά τους να έρθουν γρήγορα κοντά τους, στους γονείς τους, στ’ αδέρφια τους. Συμπτωματικά, αυτές που γνωρίζω είναι ρωσόφωνες. Από αυτές μαθαίνω λοιπόν ότι στις δημόσιες υπηρεσίες έχει όντως επιβληθεί η ουκρανική γλώσσα και το βρίσκουν λογικό για μια χώρα που θέλει να υπάρξει με τη δική της ταυτότητα, να γίνει γνωστή στον κόσμο με ό,τι την χαρακτηρίζει. Σταδιακά επιβάλλεται και στα Πανεπιστήμια, που ήσαν ως τώρα ρωσόφωνα. Είναι το τελευταίο που τις απασχολεί, και δεν υπήρχε περίπτωση να συνταχθούν με τους Ρώσους εξαιτίας της γλώσσας. Η ρώσικη κουλτούρα, αντιλαμβάνομαι, θα ήταν πιο σεβαστή κι αγαπητή, και θα καλλιεργούνταν πιο συστηματικά, θα ένιωθαν βαθύτερα οι Ουκρανοί ότι συμμετέχουν σε αυτή, στο κάτω κάτω ο Γκόγκολ ήταν από το Κίεβο κι υπάρχουν αγάλματα του, όπως και στην Αγιοπετρούπολη, αν δεν είχε γίνει αυτή η επίθεση. Τώρα, έτσι όπως ήρθαν τα πράγματα, φαντάζομαι ότι δύσκολα θα ξαναδεθούν οι πολιτιστικοί δεσμοί ανάμεσα στις δυο χώρες.

Παρακολουθώ μαζί τους ρεπορτάζ από την πόλη τους, διαλυμένα κτίρια, μαύρη ατμόσφαιρα, υποδομές κατεστραμμένες, επικίνδυνες αποστολές. Κάθε μέρα κοιτάζουν τι γίνεται κι αναρωτιούνται πότε θα επιστρέψουν. Πώς θα ξαναχτίσουν τη χώρα τους. Πώς θα μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Πώς θα ξαναζήσουν. Θα τα κάνουν όλα, φτάνει να είναι σε κράτος ανεξάρτητο. Αλλιώς δεν το διανοούνται.

Μέρα ποίησης χωρίς λέξεις

Πέρασα μια ζωή να προσπαθώ να βγάλω νόημα από τα γεγονότα και να μαθαίνω, να προσπαθώ να γράφω με σωστά ελληνικά πράγματα που θεωρούσα αξιόλογα να γραφτούν και δεν τα διάβαζα αλλού στις εφημερίδες. Πάντα φρόντιζα τις φράσεις μου. Ορίστε όμως, σήμερα, μέρα της ποίησης που γράφω, οι λέξεις δεν εννοούν να με εξυπηρετήσουν. Τις έχω χάσει, δεν ξέρω, έχω μπουρδουκλωθεί σε αμηχανίες, σε σιωπές και στο μεταφραστή της Γκουγκλ.

Είναι η φίλη μιας φίλης εδώ και πίνουμε τσάι, έγινε μητέρα πολύ νέα, έτσι ήρθαν τα πράγματα. Το μωρό έχει προβλήματα, όχι μόνο επειδή η μαμά του πέρασε κόβιντ και χρειάζεται διάφορες εξετάσεις, αλλά κι επειδή πριν καταφέρει να φύγει από την πόλη που ζούσε, πέρασε μια βδομάδα σε υπόγειο καταφύγιο. Είναι πάρα πολύ ανθυγιεινό να περνά μια βδομάδα σε υπόγειο καταφύγιο ένα μωρό έξι μηνών. Δεν το πιστεύεις όταν το βλέπεις τόσο ζωηρό και όμορφο, να σου χαμογελά όταν πλησιάζεις το πρόσωπο σου, αλλά κλαίει τα βράδια και η μαμά του περνάει δύσκολες νύχτες και μέρες που δεν ξέρει πώς να ζητήσει τα φάρμακά του. Ωστόσο είναι πάντα περιποιημένο, ντυμένο ζεστά, καθαρό, και μόνο λίγη μύξα σε κάνει να θυμάσαι από τα βάθη των καιρών πόση δουλειά, πόσες γνώσεις, πόσα αντικείμενα, αναλώσιμα και μη, χρειάζεται ένα μωρό στην καθημερινότητά του, πόσους ανθρώπους να το φροντίζουν, πόσους ειδικούς, πόση πρόνοια, πόση προσοχή.

Κι έχεις τώρα τη νεαρή μητέρα να έχει αφήσει στο έλεος των βομβών όλο τον εξοπλισμό της, από καρότσι μέχρι πάνες και τα τόσα μπουκαλάκια που θέλει ένα παιδάκι, όλ’ αυτά μέσα σ’ ένα σπίτι που βρίσκεται κοντά στο Χάρκοβο, και να πρέπει να βγάλει άκρη σε ξένη χώρα, με τα λίγα αγγλικά που δεν περιλαμβάνουν το ειδικό λεξιλόγιο βρεφοκομίας, και να σου εξηγεί ότι δεν φανταζόταν πως θα χρειαζόταν να ξέρει τόσα αγγλικά. Και να της εξηγείς ότι ναι βεβαίως, τα αγγλικά χρειάζονται, κι εσύ δεν ξέρεις πολύ καλά, όχι όσο θα έπρεπε, οπότε κάνεις πως δεν καταλαβαίνεις τη φράση που ξεστομίζει ήσυχα κάποια στιγμή, ‘δεν ξέρω αν θα έχω σπίτι να γυρίσω’.

Χάνω και τα ελληνικά μου, και τη γραμματική μου και τα άρθρα μου, τραυλίζω. Τρελαίνομαι.

Ωραία εποχή τα ιστιοφόρα

 Τότε που ο Ιμπραήμ έσφαζε στην Πελοπόννησο κι έκαιγε, αποφάσισαν οι μεγάλες δυνάμεις να επέμβουν με κάποιο τρόπο επειδή η κοινή γνώμη στις χώρες τους είχε ξεσηκωθεί, ειδικά μετά το Μεσολόγγι, δεν ανεχόταν πια να βλέπει τους Ελληνες να σφάζονται χωρίς να κάνουν τίποτε. Υπήρχαν ήδη εφημερίδες τότε. Εκαναν συσκέψεις οι βασιλείς, έστειλαν τους ναυάρχους, ναυμάχησαν στο Ναυαρίνο.

Συμπαθάτε με που γράφω για το Ναυαρίνο, λόγω της επετείου διάβασα πολλά ωραία βιβλία, τα έχω φρέσκα. Για μένα που έζησα επί χούντας την επέτειο των 150 χρόνων του ’21, ήταν καινούργια χαρά να ξαναδώ την ελληνική Ιστορία. Δεν φανταζόμουν ότι θα ανακαλούσα τόσο σύντομα τις έννοιες του αγώνα εκείνου στη σημερινή πραγματικότητα, ας όψεται η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.

Ποιος να το έλεγε ότι θα βρισκόμασταν ξανά με σημαίες στα χέρια, εμείς που αφού στην εφηβεία φάγαμε τον εθνικισμό με το στανιό, τον αρνηθήκαμε για όλη την επόμενη ζωή, νομίζαμε. Αμ δε. Να που ο Χαντζόπουλος βάφει στο σκίτσο του με κίτρινο χρώμα το άσπρο της ελληνικής σημαίας, τα εθνικά χρώματα της Ουκρανίας στις συλλαβές που κρύβουν τη φράση «Ελευθερία ή θάνατος», διακόσια χρόνια μετά την Επανάσταση. Εθνική ανεξαρτησία για την Ουκρανία. Ακόμα τα έθνη. Πάντα τα έθνη. Και ο ΟΗΕ ηνωμένα έθνη είναι, που δεν καταφέρνουν βέβαια να ενωθούν, στη διαρκή προσπάθεια συνεννόησης. Ή στην παράσταση της προσπάθειας. Εχει κι αυτή τη σημασία της.

Πώς μπλέξαμε έτσι, εμείς που τραγουδούσαμε το Imagine του Τζον Λένον και ονειρευόμασταν να καταργηθούν τα σύνορα; Πώς βρεθήκαμε να κατρακυλάμε πίσω ξανά, δύο αιώνες ή έναν, ή μήπως τρεις, στο παρελθόν που νομίζαμε ότι έχει για πάντα τελειώσει; Σαν ανέτοιμοι από καιρό και καθόλου θαρραλέοι, θυμόμαστε, και συγκρίνουμε, και βρίσκουμε αναλογίες, και ξεροκαταπίνουμε από αμηχανία. Τι θα κάνουμε; Θα βγει τίποτε με τις κυρώσεις, τα ειρηνικά όπλα των ανέτοιμων και καθόλου θαρραλέων; Πόσος καιρός θα χρειαστεί; Μπορούμε χωρίς πετρέλαιο; Θα κερδίσει η Κίνα; Κι αν κερδίσει η Κίνα, τι ακόμα μπορούμε να χάσουμε, εμείς οι αιθεροβάμονες, οι οπαδοί του Τζον Λένον; Πάντα οι βίαιοι θα κερδίζουν κι οι ψυχροί υπολογιστές; Πάντα τα όπλα και οι πολεμοχαρείς θα κρατούν στα χέρια τους τη μοίρα των ανθρώπων;

Τι έλεγα για το Ναυαρίνο; Τίποτε, ωραία εποχή εκείνη με τα ιστιοφόρα.

Τόσο κοντά τόσο μακριά

 Πολλή πολλή Γεωγραφία μαζεύτηκε μέσα σε λίγες μέρες και τη μαθαίνουμε με το στανιό, με τις εικόνες του πολέμου δίπλα μας και τους φόβους μέσα μας να έχουν ξυπνήσει. Μα τι διαφορά είχαν οι Ουκρανοί από τους Ρώσους, δεν ξέραμε εμείς, δεν καταλαβαίναμε. Περίπλοκα πράματα, δύσκολα να τα χωνέψουμε απότομα, ίδια θρησκεία, γλώσσες που μοιάζουν, τι τους χωρίζει; Ασε που μιλούν ρωσικά με ευκολία μεταξύ τους. Επικρατούσε η ιδέα γενικά ότι αυτοί που μοιάζουν τόσο δικαιούνται να είναι μαζί. Οπότε γιατί τόσο πείσμα κι αυτοί οι Ουκρανοί να θέλουν διαφοροποιήσεις; Γιατί δεν δέχονται τη λογική της έλξης, το μικρό προς το μεγάλο, δεν είναι φυσικός νόμος αυτό; Οχι;

Δύσκολο να χωρέσει το μυαλό μας, εμάς που αναπνέουμε εδώ και δεκαετίες αμφισβήτηση των πάντων και κυρίως των Ευρωπαίων, εμάς των «ανάδελφων» που ο πόνος μας είναι ότι δεν μιλούν όλοι ελληνικά σε όλες τις ηπείρους, πως με όλες τις ομοιότητες και με όλη την τεράστια κοινότητα οι Ουκρανοί δεν είχαν καμία διάθεση να ζήσουν σαν τους Ρώσους, κι όχι μόνο για να διατηρήσουν τις αποχρώσεις της γλώσσας, των εθίμων ή της μουσικής τους, αλλά και για να τα βιώσουν όλα αυτά με την ευρωπαϊκή πολυτέλεια της δημοκρατίας και των παραφυάδων της.

Μα είναι δυνατόν, σοκαριζόμαστε εμείς, που συνέχεια διαμαρτυρόμαστε για την Ευρώπη και την απαξιώνουμε και σοβαρότατα οι αρθρογράφοι μας προλέγουν κάθε βδομάδα την πτώση και την παρακμή της, είναι δυνατόν να αποφασίσει ένας λαός να βασανίζεται τόσο μόνο και μόνο για να δοκιμάσει τα βάσανα αυτών των θεσμών που εμάς ποτέ δεν μας δίνουν ό,τι δικαιούμαστε, αυτών των κουρασμένων, των εκθηλυσμένων, των ξεπερασμένων οργανισμών; Τι ζήλεψαν τέλος πάντων;

Είναι δυνατόν να έχει τόση γοητεία αυτή η δημοκρατία των Ευρωπαίων, τόσο ατελής, τόσο δυσλειτουργική, με νόμους που δεν εφαρμόζονται όπως υπόσχονται, δεν τους το είπε των Ουκρανών κανένας; Δεν είναι τα πράγματα όπως δείχνουν, γιατί επιμένουν και αντιστέκονται και πολεμούν και πεθαίνουν;

Οι Ουκρανοί θέλουν ελευθερία. Αυτή τη μικρή που μπορεί να έχει ο άνθρωπος ως είδος μέσα στην κοινότητά του και που στην Ευρώπη έχουν βρει τον καλύτερο τρόπο να την προστατεύουν, όσο είναι ανθρωπίνως δυνατόν. Δεν ήθελαν να γίνουν ήρωες, ποιος θέλει κάτι τέτοιο; Ηθελαν αυτή την ίδια με μας, την ατελή, την τελειότερη που υπάρχει. Εδώ που φτάσαμε, αν δεν την κερδίσουν, θα χάσουμε κι εμείς κάτι από τη δική μας.

Κομμένες συζητήσεις

 Οταν τελειώσει ο πόλεμος θα συνεχίσουμε την ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχαμε πριν εισβάλουν οι Ρώσοι στην Ουκρανία, όταν προσπαθούσαμε να καταλάβουμε το αίσθημα ασφυξίας, που πιθανόν να ένιωθε η ηγεσία της χώρας και κατά πόσον το συμμερίζονταν οι πολίτες, από την επέκταση του ΝΑΤΟ και ορισμένα ακόμα δυτικά δείγματα περιφρόνησης ή πρόκλησης. Και πόσοι ένιωθαν ασφυξία διαβάζοντας τις ειδήσεις για δηλητηριάσεις πολιτικών τους και φόνους δημοσιογράφων. Κι αν η μια ασφυξία έμοιαζε με την άλλη και πόσοι ασφυκτιούσαν με το ένα και πόσοι με το άλλο και πόσοι με κανένα. Ή για πόση ώρα μπορούσε ο καθένας να ξεχάσει το αντίστοιχο αίσθημα ασφυξίας και να βγει μια ωραία βόλτα στις όχθες του ποταμού. Του Βόλγα ή κάποιου άλλου λιγότερο τραγουδισμένου, έχει η Ρωσία πολλούς.

Οταν τελειώσει ο πόλεμος μπορεί να έχουμε ήδη λύσει το μυστήριο, μέρα με τη μέρα και ώρα με την ώρα λύνονται μυστήρια στον πόλεμο αυτό που μας αναγκάζει να μάθουμε πολλά. Τώρα πρέπει να ασχοληθούμε με τη δική μας ασφυξία, ξαφνιασμένοι καθώς είμαστε από τα τόσα απανωτά γεγονότα ενός πολέμου στη γειτονιά. Οχι, δεν συνηθίσαμε να είμαστε ψύχραιμοι επειδή ήταν στη γειτονιά και ο γιουγκοσλαβικός, δεν συνηθίζεται ο πόλεμος και πράγματι, στην πρώτη ευκαιρία, να ξεχνάμε θέλουμε και να ριχνόμαστε στις χαρές της ζωής, δίκιο έχουν όσοι μας κατηγορούν εμάς τους Δυτικούς (σιγά τους Δυτικούς, θα ειρωνευτούν μερικοί, αλλά δεν πειράζει, είμαστε Δυτικότεροι των Δυτικών ακριβώς επειδή κείμεθα ανατολικά, στην άκρη της Δύσης δηλαδή και στα σκαμπανεβάσματα κινδυνεύουμε να πέσουμε στο χάος).

Ανυπομονούμε για την ώρα των συζητήσεων και των αναλύσεων. Να είμαστε ήρεμοι ξανά, χωρίς ανάγκη ηρώων, κραυγές και δάκρυα, να τσακωνόμαστε για τα λάθη της Δύσης, την παρακμή, τη μαλθακότητα και τη δειλία της, που ασχολείται με προβλήματα πολυτελείας, τους καλοθρεμμένους πολίτες της που δεν σηκώνονται από τον καναπέ και αγοράζουν αέριο από τη Ρωσία και πετρέλαιο από τη Σαουδική Αραβία.

Θα πούμε πολλά, δεν είναι απλή υπόθεση να σε πνίγει η πίκρα σαν Ρώσο που νιώθει ότι ταπεινώθηκε επειδή διαλύθηκε η αυτοκρατορία του, που δεν ονομαζόταν όμως αυτοκρατορία και θα ήθελε να την ξαναδεί έστω και χωρίς να τη λέει αυτοκρατορία. Πόσοι ένιωθαν έτσι και πόσοι ήθελαν απλώς να μοιάσουν στους Δυτικούς. Και αν αντέχουν να ζήσουν, αυτοί της πρώτης κατηγορίας, χωρίς αυτή την πίκρα. Θα έχει πολύ ενδιαφέρον.