To ταξίδι στην Τουρκία, φωτογραφίες και σκέψεις

Το πρόσωπο της Μέδουσας που θα έπρεπε να σε πετρώνει.

Ένα ταξίδι στην Τουρκία είναι κατ' αρχήν ύποπτο. Ο προαιώνιος εχθρός, για να μπορεί να παίζει σωστά το ρόλο του σαν εχθρός, πρέπει να είναι άγνωστος για να επενδύεται φοβικά με κάθε αρνητικό στερεότυπο. Αν γνωρίσεις τον άλλον απο κοντά, στην καθημερινότητα και τη ζωή του, αν πάψει πια να είναι η προσωποποίηση του διαβόλου, υπάρχει ο κίνδυνος να ξεπεράσεις την έχθρα σου, να αισθανθείς ακόμα και αισθήματα φιλικά. Και τότε στο πρόσωπό σου ως πολίτη θα πάει χαμένη όλη η δουλειά που έχουν κάνει στο μυαλό σου, παιδιόθεν, τα συντηρητικά στοιχεία του εκπαιδευτικού συστήματος, οι συντηρητικοί και εθνικιστές πολιτικοί, οι αντίστοιχοι δημοσιογράφοι, οι προπαγανδιστές του μιλιταρισμού, ένα σωρό άνθρωποι, ένας κόσμος ολόκληρος που ζει απ' αυτές τις δουλειές.
Γι αυτό έρχεται η ερώτηση: Πού πας ρε Καραμήτρο;

Το πρόσωποτης μέδουσας, όχι, ένας αγριος σουλτάνος είναι

Ωστόσο όλο αυτό το ελληνοτουρκικό σούρτα φέρτα που άρχισε απο τους σεισμούς και μετά, αν και φάνηκε να μετατοπίζει τον άξονα του προσανατολισμού των ελληνοτουρκικών σχέσεων κάποιες ελάχιστες μοίρες προς το ειρηνικότερο, δεν απείλησε σοβαρά ούτε τους εξοπλισμούς, ούτε τα γενικότερα στερεότυπα. Στο ενδεχόμενο να ξεπεράσει κάποιος το φόβο του γνωρίζοντας τους Τούρκους από κοντά, υπάρχουν έτοιμες αντεπιθέσεις δεύτερου επιπέδου. Οι Τούρκοι είναι πονηροί, σου λένε αμέσως αν πεις ότι ταξίδεψες στη Τουρκία και βρήκες  ευγενικούς τους Τούρκους. Οι Τούρκοι έχουν κακό σκοπό, γι αυτό είναι ευγενικοί. Προσπαθούν δηλαδή να σε ξεγελάσουν και να αποκτήσουν έναν πράκτορα στο εχθρικό έδαφος, εσένα που θα τους επαινείς υποσκάπτοντας την αυτοπεποίθηση του λαού σου!
Οπότε πρόσεχε πώς μιλάς, πρόσεχε τι κάνεις, πρόσεχε τι σκέφτεσαι! Μήπως η συμπάθειά σου προς τους ανθρώπους αυτούς είναι εθνικά ύποπτη;
Στα κείμενα που έγραψα στα ΝΕΑ πήρα ένα ή δυο σχόλια πολύ ενδεικτικα. Οι σχολιαστές έβρισκαν ότι δεν είχα αρκετό πάθος στην περιγραφή της προσφυγιάς των προγόνων μου. Χρησιμοποίησα το ρήμα "έφυγαν" και δεν τους φάνηκε πολύ αιμοβόρικο. Τους θυμισε λέει, "συνωστισμό"
Μιλάμε τώρα για κάτι που συνέβη στον πατέρα μου και τους δικούς του, τη γιαγιά μου, τις θείες μου. Για ιστορίες που ακούω από μωρό παιδί απο τους πιο αγαπημένους μου ανθρώπους, που μόνο η θύμηση του ήχου της φωνής τους μου φέρνει δάκρυα στα μάτια, τώρα που πια κανείς τους δεν ζει. Αλλά ο αναγνώστης που με βρίζει, ξέρει καλύτερα. Αισθάνεται με ασφάλεια πιο πατριώτης, με ελέγχει για την έκφρασή μου. Δεν τα είπα καλά, του θυμίζω την ανίερη Ρεπούση!

Παιδάκια στον Τσεσμέ. Μην τα βλέπεις έτσι μικρά, μεγαλώνουν...

Λοιπόν, λυπάμαι για τους υπερπατριώτες που όλο σφαγές ονειρεύονται, αλλά οι δικοί μου έφυγαν απο την πατρίδα τους χωρίς σφαγές και πυρκαγιές. Τους έδιωξαν βεβαίως, επειδή είχε χαθεί ο πόλεμος που ο ελληνικός στρατός είχε ξεκινήσει. Αλλά ο τόπος τους ήταν μακριά απο τη Σμύρνη, ποτέ δεν είχε φτάσει εκεί ο ελληνικός στρατός, κι έτσι δεν είχαν ανάψει τα πάθη εκείνα που οδήγησαν αλλού σε τρομερές βιαιοπραγίες. Έφυγαν σχεδόν ειρηνικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πόνεσαν και δεν έκλαψαν, ότι δεν άφησαν πίσω τους μια ζωή ολόκληρη με τρόπο που ακόμα μας στοιχειώνει εμάς, τα παιδιά τους. Όμως το πώς συντηρείς και μεταχειρίζεσαι τον καημό σου και τις αναμνήσεις σου μπορεί να μη συμπίπτει με το πιο διαδεδομένο στερεότυπο.
Το ταξίδι που έκανα φέτος στην πατρίδα του πατέρα μου, που συμβαίνει να είναι επίσης η πιο μεγάλη, η πιο δυνατή γειτονική μας χώρα, ο μέγας εχθρός, το φόβητρο που μας αναγκάζει να πληρώνουμε τα ακριβότερα όπλα της Ευρώπης, με έμαθε περισσότερα πράγματα για την Ελλάδα, ή ας πούμε πως με βοήθησε να καταλάβω πολλά. Προσπάθησα να καταλάβω λίγα και για την Τουρκία. Ας πούμε ότι ξεκίνησα τη γνωριμία μου μαζί της. Μια γνωριμία που καθορίζεται απο το γεγονός ότι είμαι κόρη πρόσφυγα που υπήρξε τουρκόφωνος στα παιδικά του χρόνια, κι αν δεν έμαθα ως παιδί παρά να μετράω ως το δέκα στα τούρκικα, κάθισα μεγαλώνοντας και προσπάθησα να μάθω πέντε κουβέντες για να μπορώ να συνενοούμαι.

Σμύρνη, οι φτωχογειονιές προς τα έξω

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να ταξιδεύει κανείς στην Τουρκία απο την Ελλάδα. Πολλοί έλληνες πάνε εκει για να δουν 'τι μας πήραν', να δουν τα αρχαία δηλαδή που θεωρούν ότι θα έπρεπε με κάποιο τρόπο να ανήκουν στην Ελλάδα. Κάποιοι έχουν συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα της ύπαρξης της Τουρκίας, είναι όμως ακράδαντα πεπεισμένοι ότι η παρουσίαση των αρχαίων αδικεί την ελληνική συμβολή, η οποία οπωσδήποτε έχει σχέση με τη δική μας σημερινή ύπαρξη ως ελλήνων. Εξυπακούεται πως είμαστε συνέχεια εκείνων των διασήμων και  διεθνώς αναγνωρισμένων αρχαίων ελλήνων, άρα πάλι η επίσκεψη στα αρχαία επί τουρκικού εδάφους οφείλει να παράγει αγανάκτηση και θλίψη για το γεγονός ότι δεν εισπράτουν τα εισιτήρια νεοέλληνες, ομιλητές της ελληνικής γλώσσας η οποία είναι συνέχεια της αρχαίας, οι μόνοι απόγονοι με τη βούλα, αλλά Τούρκοι...
Αυτή πρέπει να είναι η μη ύποπτη εθνικά συμπεριφορά του σωστού έλληνα, γι αυτό υποθέτω ότι εκείνος ο συνταξιδιώτης του γκρουπ φώναζε τόσο δυνατά στο τηλέφωνο του, ανεβασμένος πάνω στα σκαλιά του γκρεμισμένου ναού, στα Δίδυμα:
-Βλέπουμε τόσο ωραία πράγματα και στεναχωριόμαστε τόσο πολύ που μας τα πήραν...
Το είπε δυνατά να το ακούσουμε όλοι, να ξέρουμε ότι μπορεί να ταξιδεύει στην Τουρκία, αλλά ξέρει τι κάνει και πού βρίσκεται, δεν ξεχνιέται, ύστερα, αμφιβάλλοντας ίσως ότι είχαμε όλοι ακούσει καλά, το ξανάπε δυνατότερα.

Στο Μπεζεστένι του Εγιρδιρ

Σμύρνη, η συναγωγή.

Ωστόσο εγώ, επειδή είμαι συναισθηματικό άτομο κι έχω βαρεθεί πια να στεναχωριέμαι για όσα μου έχουν πάρει, αποφάσισα να δω το θέμα πιο εγωιστικά και πιο ψυχοθεραπευτικά. Πρώτον, να διαβάσω λίγη ιστορία, όχι πολλά πράγματα δηλαδή, στοιχειώδη. Αμέσως, ακόμα και με τη βοήθεια ενός τουριστικού οδηγού, πληροφορείται κανείς ότι ακόμα και οι πρώτοι άποικοι απο τον ελληνικό χώρο ΄στα μικρασιατικά παράλια, ήταν κατακτητές. Εδώ έμεναν πριν Κάρες, ή Λέλεγες, ή Χετταίοι, διάφοροι τέλος πάντων λαοί που είχαν ήδη έναν πολιτισμό πιο εκλεπτυσμένο και υποτάχτηκαν στους ορμητικούς πεινασμένους Αχαιούς, Αιολείς και Ίωνες. Οι οποίοι μάλλον εκλεπτύνθηκαν ταχύτατα και υποτάχθηκαν  με τη σειρά τους στους Λυδούς κι ύστερα στους Πέρσες, εν συνεχεία στον Αλέξανδρο, μετά στους Ρωμαίους, τέλος στους Σελτζούκους Τούρκους και τους Οθωμανούς. Τα ερείπια του αρχαίου κόσμου που είδαμε, στην Έφεσο, τη Μίλητο, τα Δίδυμα, το Παμούκαλε, είναι κυρίως ρωμαϊκά. Αμφιβάλω όμως αν οι Ιταλοί στεναχωριούνται για όσα έχασαν όταν τα επισκέπτονται. Είναι κυρίως ερείπια μιας θρησκείας που καταδιώχθηκε απο το χριστιανισμό, κι αν γλίτωσαν οφείλεται στον ποταμό Μαίανδρο και διάφορους άλλους που με τις προσχώσεις τους απομάκρυναν τη θάλασσα και μπόρεσαν οι πόλεις ήσυχα να παρακμάσουν. Το ναό της Εφέσου ας πούμε, αυτής της Αρτέμιδας το ναό που είχε ήδη στο πρόσωπο της αφομοιώσει διάφορες θρησκείες, τον είχαν καταστρέψει οι χριστιανοί, κατά πάσα πιθανότητα οδηγημένοι απο τον Ιωάννη το Χρυσοστομο.

Η Σμύρνη απο το Κατιφέ Καλέ, απέναντι είναι τα Βουρλά

Αρχαιολογικά δεν πρόσεξα να έχουν κάνει κάποια παραποίηση της Ιστορίας στις επιγραφές και στους οδηγούς, οι Τούρκοι. Λένε μερικοί πως δεν παραδέχονται ότι αυτά είναι ελληνικά. Μετά από όσα είδα εγώ, αυτό μου φαίνεται γελοίο. Όταν γράφουν τις λέξεις 'αρχαϊκό' ας πούμε, ή 'κλασικό', πρέπει να είσαι πολύ προκατειλημμένος για να λες ότι αποκρύπτουν την ελληνικότητά τους, ή να μην ξέρεις τι σημαίνουν αυτά.
Σίγουρα θα υπάρχουν άνθρωποι κι εκεί που θα προτιμούν να λένε ένα μνημείο ρωμαϊκό παρά ελληνικό, ειδικά αν είναι ρωμαϊκό, όπως τα περισσότερα, αλλά φοβάμαι ότι είμαστε οι τελευταίοι που δικαιούμαστε να παραπονεθούμε γι αυτό. Με τα ονόματα των άλλων δεν τα πάμε καθόλου καλά, κι η άρνηση του δικαιώματος στον αυτοπροσδιορισμό όσων θεωρούμε ότι μας απειλούν μας κάνει κι εμας να μην ξέρουμε πολύ καλά ποιοι είμαστε, απο πού ερχόμαστε, και κυρίως πού πάμε...

Αυτή τη στιγμή στην Τουρκία, πολιτικά, γίνονται μεγάλα ανοίγματα. Ολόκληρες περίοδοι της Ιστορίας που επί δεκαετίες έπρεπε να αποσιωπούνται, βγαίνουν  για πρώτη φορά στο φως. Η ταινία για τα γεγονότα του Σεπτέμβρη του 55 στην Πόλη ήταν ενδεικτική. Πέρα απο τους διωγμούς κατά της ελληνικής μειονότητας, αποκαλύπτονται οι διωγμοί που έγιναν εναντίον των Αρμενίων, των Κούρδων, ακόμα και των Αλεβί, μιας μουσουλμανικής αίρεσης που καταδιώχθηκε επι κοσμικού κεμαλικού κράτους στο όνομα της ομογενοποίησης. Στην Τουρκία αυτή τη στιγμή λαμβάνει χώρα μια κοσμογονία ερευνών και αποκαλύψεων, που ενοχλεί πολλούς, και το βαθύ κράτος, και το βαθύ στρατό, και το λαό που έχει συνηθίσει τη μονολιθική αντιμετώπιση και φοβάται μπροστά στην αλήθεια. Οι επιστήμονες όμως δουλεύουν πυρετωδώς και ελπίζουμε να οδηγήσει σε περισσότερη δημοκρατία όλο αυτό, και λίγη ηρεμία στα ελληνοτουρκικά, επιπλέον.

Πληροφοριακή ταμπέλα στην εκκλησία των παππούδωνμου

Εκείνες που ίσως έχουν λόγο να φοβούνται, απο την άλλη μεριά, είναι οι γυναίκες.  Καλή η ιστορική έρευνα που επέτρεψε ο φιλελευθερισμός του Ερντογάν, ο ίδιος όμως είναι ισλαμιστής, και πόσο ακόμα θα μείνει φιλελεύθερος; Κι αν το δημοψήφισμά του, την ερχόμενη Κυριακή, πέρα απο το να περιορίσει τις ασυλίες του στρατού, θέλει σταδιακά να δωσει προβάδισμα στον ισλαμικό νόμο εις βάρος του δυτικού τρόπου ζωής που τόσο παιδεύτηκε ο Κεμάλ να επιβάλει;

Δυσκολη δουλειά να είσαι γυναίκα στην Τουρκία. Θα δούμε βέβαια τι θα συμβεί. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει περίπτωση οι Τουρκάλες να χάσουν τις κατακτήσεις τους, έχουν πολύ προχωρήσει, δεν γυρίζουν πίσω, αλλά πάλι....
Στο μεταξύ εμείς εδώ τα θεωρούμε όλα δεδομένα. Αν επιτρέπεται η λειτουργία στη Σουμελά, θέλουμε και η Αγια Σοφιά να ξαναγίνει εκκλησία. Δικαιούμαστε τα πάντα, κι έτσι δεν απολαμβάνουμε τίποτε.

-Έβλεπα τη Σμύρνη απο ψηλά, κι έκλαιγε η ψυχή μου που τη χάσαμε, μου έλεγε μια γνωστή μου τις προάλλες.

Εγώ πάλι το θεωρώ υπερβολή να κλαις για τη Σμύρνη. Να θυμάσαι τους ανθρώπους που σκοτώθηκαν είναι άλλη υπόθεση, αλλά τη Σμύρνη; Μπορεί όλοι να είμαστε εθνικιστές στο βάθος, αλλά δεν είναι πια καιρός να σκεφτόμαστε δεύτερη φορά τα συναισθήματά μας, να τα επεξεργαστούμε λίγο;

-Μη στεναχωριέσαι, της είπα. Πήγαινε στη Θεσσαλονίκη και κοίταξε την απο ψηλά! Μπορείς να σκέφτεσαι εκεί, τι κερδίσαμε!

-Μα η Θεσσαλονίκη ήταν ελληνική πάντα, μου λέει.

Αντί να την παρηγορήσω, την έβγαλα απο τα ρούχα της. Ο εθνικιστής δεν αισθάνεται σαν οπαδός ομάδας. Δεν μπορεί να χαίρεται για τίποτε. Είναι πάντα αδικημένος και πάντα απαιτεί.

Ο Σαλονικιός της Ισπάρτας

Προσωπικά συνεχίζω να παρηγοριέμαι διαβάζοντας Ιστορία. Το συνιστώ σαν θεραπεία για πάσα νόσο και πάσα μαλακία. Όχι τη σχολική όμως, λίγο παραπέρα. Απλώς καμιά φορά τρομάζω αν προσπαθήσω να φανταστώ τι είδους κακές σκέψεις μπορεί να κάνουν οι Τούρκοι απο την πλευρά τους για μας. Αν έχουν μυαλά αντίστοιχα και θεωρούν ότι η χώρα τους όφειλε να είναι μεγάλη όπως η Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα μας μισούν πολύ πιο λυσασμένα από ό,τι εμείς αυτούς. Στο κάτω -κάτω εμείς μπήκαμε στην Ευρώπη, πλουτίσαμε, κλπ. Μήπως μας μάτιασαν τα τελευταία χρόνια και δεν σηκώνουμε κεφάλι;
Το πιο εντυπωσιακό πάντως για τους επισκέπτες στην Τουρκία είναι η ευγένεια των ανθρώπων. Μου το είπαν κι άλλοι αυτό, όταν γυρισα στην Ελλάδα. Δεν θυμάμαι να το είχα ακούσει πριν φύγω, ή ίσως δεν έδινα σημασία. Είχα πιθανότατα στο νου μου ένα στερεότυπο χωρισμό Ανατολής-Δύσης, βαρβαρότητας- πολιτισμού, και νόμιζα ότι εμείς εδώ, επειδή είμαστε το σύνορο ανάμεσα στα δύο, είμαστε αγενείς αλλά λιγότερο απο τους πιο ανατολικούς λαούς. Ντρέπομαι και που το λέω τώρα αυτό. Οι Τούρκοι ήταν ευγενέστατοι, σε κάθε μέρος που σταθήκαμε κι βρεθήκαμε. Ήταν κάτι παραπάνω, ήταν ανθρώπινοι και θερμοί. Ευγενικοί σαν γάλλοι και ταυτόχρονα θερμοί σαν αμερικάνοι. Εκεί που ρωτούσα για τις γειτονιές των ελλήνων, στην Ισπάρτα, οι γυναίκες με παρηγορούσαν που με έβλεπαν να βουρκώνω, οι άνδρες με οδηγούσαν, μου φώναξαν ελληνόφωνους να μιλήσω. Άνοιξαν τα σπίτια τους, μας κέρασαν καφέδες, τσάγια, αγκαλιές και φιλιά, φιλοσοφίες και ιστορίες. Παντού μας έλεγαν γειτονες, παντού χαμογελούσαν, μας έδειχναν ελληνικά σπίτια, μας ξανακερνούσαν, έβαζαν ελληνικά τραγούδια στις ταβέρνες τους. Αν αυτά όλα ήταν πονηριές για να αλώσουν τις άμυνες μας, ε, είναι πολύ πετυχημένες. Αλλά μπορεί να είναι και φυσική ευγένεια, ή μάλλον ευγένεια ριζωμένη στην κουλτούρα τους, και σε αυτό δεν τους μοάζουμε πια καθόλου.
Ή μήπως είναι έτσι όπως ήμασταν κι εμείς πριν σαράντα χρόνια, και μοιραία θα χαλάσουν όπως χαλάσαμε; Ε, δεν ξέρω, δεν είμαι προφήτης.
Γιατί άραγε ο Νουρί κρατάει τα αρχεία των Ελλήνων που έφυγαν απο κει, όπως τα πήρε απο τον πατέρα του, με ρώτησε μια συγγενής στο γυρισμό, που τον είχε συναντήσει κι εκείνη κάποτε. Μήπως είναι κρυπτοχριστιανός;
Νομίζω ότι είναι απλώς όπως εκείνη η γυναίκα στο Αϊβαλί, που την είχε συναντήσει μια φίλη μου τη δεκαετία του 90 και της είχε ανοίξει το εκκλησάκι δίπλα στο σπίτι της, να το δει. Το καθάριζε, το φρόντιζε, κι είχε κεριά αν ήθελε κανείς να ανάψει. "Γιατί το κάνεις αυτό;" την είχε ρωτήσει η φίλη μου άναυδη απο έκπληξη. Κι η γυναίκα είχε εκπλαγεί με τη σειρά της. "Εσύ δηλαδή, αν κάποιος γείτονας σου φύγει ξαφνικά κι αφήσει πίσω τα πράγματά του, δεν θα τα κοιτάξεις;" της είχε απαντήσει.
Ναι, αυτή τη στιγμή οι Τούρκοι, πολιτικοί και μη, κάνουν επιθέσεις φιλίας. Κι εμείς, φοβισμένοι, κομπλεξικοί, στενόκαρδοι τι κάνουμε, πώς απαντάμε; Φτύνουμε στον κόρφο μας, ακόμα.