O Hansen και η Ελλάδα

Rethink Athens. Το σχέδιο πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου δεν θα χρηματοδοτηθεί τελικά. Θα πρέπει χωρίς λεφτά να ξανασκεφτούμε την Αθήνα, πράγμα δύσκολο. Στο κέντρο, στην περίφημη νεοκλασική τριλογία που θα αναδείκνυε το Rethink Athens, το κτίριο της Ακαδημίας εδώ και μήνες προστατεύεται από τα γκράφιτι και τις λοιπές εκδηλώσεις μίσους κατοίκων της πόλης με ένα πανό κατσαρής λαμαρίνας που ξεπερνά το ανθρώπινο ανάστημα. Οι μπογιές των συνθημάτων που έγραφαν στους τοίχους της απαιτούσαν όλο και βαθύτερο, όλο και πιο καταστροφικό καθάρισμα. Να κάτι που δεν θα μπορούσε να φανταστεί ο αρχιτέκτονας που τη σχεδίασε, ο Θεόφιλος Χάνσεν.

Στο ίδρυμα Θεοχαράκη έγινε από τον Οκτώβριο ως τον Ιανουάριο έκθεση σχεδίων του συγκεντρωμένων από ιδρύματα ευρωπαϊκών πόλεων όπου έζησε και εργάστηκε, η οποία θα μπορούσε να βοηθήσει να ξανασκεφτούμε την Αθήνα με λιγότερα μέσα. Έστω και χωρίς πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου. Να ξανασκεφτούμε ακόμα και την ανάγκη εντυπωσιακών παρεμβάσεων. Χωρίς αυτές, αναδεικνύοντας μόνο ό,τι υπάρχει ήδη επιτόπου, μπορούμε να σκεφτόμαστε;

Ο Θεόφιλος Χάνσεν υπήρξε ένας από τους διασημότερους αρχιτέκτονες της Ευρώπης. Ήταν Δανός αλλά εργάστηκε περισσότερο στη Βιέννη. Σπούδασε στην Κοπεγχάγη, ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη, βρέθηκε στην Αθήνα το 1838 και ξανασπούδασε, κατά κάποιον τρόπο, παρακολουθώντας τις ανασκαφές και το καθάρισμα της Ακρόπολης, περπατώντας συχνά στην πόλη και τα προάστειά της, μελετώντας τις αρχαιότητες και τις βυζαντινές εκκλησίες. Στην Αθήνα άρχισε και να διδάσκει, στο Σχολείο των Τεχνών. Ήταν Ευρωπαίος, όπως οι περισσότεροι αρχιτέκτονες της εποχής του που δεν αισθάνονταν ότι θα μπορούσαν να δημιουργήσουν νέα κτίρια στις πόλεις τους αν δεν ταξίδευαν πρώτα νότια, αν δεν μελετούσαν τα ρωμαϊκά ερείπια και στη συνέχεια, ακόμα καλύτερα, τα ελληνικά. Το καθιερωμένο αυτό ταξίδι, συμπλήρωμα απαραίτητο σχεδόν στις σοβαρές αρχιτεκτονικές σπουδές τότε, δημιούργησε τις ευρωπαϊκές πόλεις όπως τις ξέρουμε, αλλά δημιούργησε και την Αθήνα. Μελετώντας στην πηγή των πηγών, την ολοκαίνουργια πρωτεύουσα του ολοκαίνουργιου κράτους, οι αρχιτέκτονες εμπνέονταν και σχεδίαζαν όχι μόνο τις περίφημες νεοκλασικές πόλεις, ή τις νεοκλασικές επεμβάσεις στο Μόναχο, στη Βιέννη, στο Βερολίνο, στο Παρίσι, σε κάθε πόλη της Ευρώπης, αλλά πρότειναν και για την Αθήνα το καινούργιο της πρόσωπο.

Rethink Athens. Να ξανασκεφτούμε την Αθήνα. Να τη σκεφτούμε σαν σημείο ενός δικτύου πόλεων στην Ευρώπη οι οποίες την ίδια ταραγμένη εποχή, που τα έθνη αναδύονται ως ενσάρκωση των δημοκρατικών ιδεωδών, ως ιδανικά πλαίσια ελευθερίας των πολιτών, πασχίζουν να φτιάξουν το πολιτικό τους πρόσωπο με βάση τη θεωρούμενη κοιτίδα της δημοκρατίας. Να τη σκεφτούμε σαν τον ιδανικό προορισμό φοιτητών που ταξίδευαν με δυσκολίες αλλά και ενθουσιασμό κι είχαν την ευκαιρία να παρακολουθούν τη γέννηση μιας καινούργιας πόλης με αρχαίο όνομα. Πεζόδρομο ακριβοπληρωμένο από Άγγλους -Γάλλους -Πορτογάλους και λοιπούς λαούς της Ευρώπης δεν θα έχουμε. Ο προστατευτικός φράχτης από λαμαρίνα μπροστά στην Ακαδημία μπορεί να μείνει για πολύ, πολύ καιρό. Όπως και το μαυρισμένο ερείπιο του κινηματογράφου “Αττικού” ακριβώς από κάτω μπορεί να μείνει για πολύ καιρό ερείπιο. Τα ξέρουμε αυτά, αλλά δεν τα συζητάμε πολύ. Ωστόσο το ερώτημα έχει τεθεί: Υπάρχει ταύτιση των πολιτών με την πόλη; Έχουν υπόσταση τα κτίρια αυτά στα σύγχρονα πολιτικά οράματα; Τα βλέπει κανείς; Κάποιος άλλος εκτός απ' όσους μπανίζουν τα μάρμαρα των σκαλοπατιών που σπάνε εύκολα και γίνονται πυρομαχικά στις αψιμαχίες των δρόμων;

Ας την ξανασκεφτόμαστε την Αθήνα καθώς περνάμε ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο, έργο του Χριστιανού Χάνσεν, του μεγαλύτερου αδερφού, και την Ακαδημία, έργο του Θεόφιλου Χάνσεν, του μικρότερου αδερφού, ο οποίος σχεδίασε αργότερα και τη Βιβλιοθήκη. Εξάλλου πρόκειται για ιδρύματα που προάγουν τη σκέψη. Το γιατί δεν καταφέρνουν να ενσωματωθούν στη ζωή και την καθημερινότητα της πόλης, γιατί τα κοιτάμε μόνο σαν προσόψεις, γιατί δεν ανεβαίνουμε τα σκαλιά, δεν περνάμε το κατώφλι τους, θέλει πολλή σκέψη. Έχουν γεννηθεί τα τελευταία χρόνια κινήματα ξενάγησης, ας τα ονομάσουμε έτσι, εθελοντικές προσπάθειες εξοικείωσης με την πόλη και την ιστορία της, που θα μπορούσαν, αν απλωθούν, ν' αλλάξουν το βλέμμα πολλών αθηναίων, και σταδιακά την ίδια την πόλη.

Τα σχέδια που εκτέθηκαν στην έκθεση του ιδρύματος Θεοχαράκη για τον Θεόφιλο Χάνσεν βοηθούν πολύ, όπως και η έκθεση που είχε γίνει πριν μερικά χρόνια στην Εθνική Πινακοθήκη με τα σχέδια του Τσίλερ. Μαθαίνοντας τη ζωή, την πορεία, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες των ανθρώπων που σχεδίασαν και ξεκίνησαν να φτιάχνουν την καινούργια Αθήνα ίσως μπορέσουμε να την ξανασκεφτούμε καλύτερα. Μπορούμε να φανταστούμε τον εικοσιπεντάχρονο αρχιτέκτονα να ξεκινά από την πατρίδα του, όπου είχε ήδη εργαστεί ως τεχνίτης οικοδόμος κατά τη διάρκεια των σπουδών του, με αρκετά βραβεία αλλά χωρίς τη μεγάλη υποτροφία που θα του επέτρεπε να ταξιδέψει όπως ήθελε μέχρι την Αθήνα. Για πέντε μήνες περιόδευε στις πόλεις της Γερμανίας, όπου ο νεοκλασικισμός ήταν η τελευταία λέξη της πρωτοπορίας, κι ύστερα κατάφερε να φύγει νοτιότερα, στην Ιταλία, στη Βερόνα και τη Βενετία. Δεν κατέβηκε στη Ρώμη, όπως συνηθιζόταν. Από την Τεργέστη πήρε το πλοίο για τον Πειραιά, να συναντήσει στην Αθήνα τον αδερφό του Χριστιανό, ο οποίος ήταν εδώ αρχιτέκτονας της βασιλικής αυλής. Έκανε δηλαδή τη σωστή χρονολογικά πορεία, πρώτα στην Αθήνα, ύστερα στη Ρώμη, όπως παρατηρούν οι επιμελητές της έκθεσης Γιώργος Πανέτσος και Μαριλένα Κασιμάτη στο εισαγωγικό κείμενο του καταλόγου.

Για λίγα χρόνια αυτός ο πολύ εργατικός άνθρωπος, ο οποίος πριν σπουδάσει αρχιτεκτονική είχε μάθει τεχνική οικοδομών και είχε άδεια χτίστη, που στη ζωή του σχεδίασε άπειρα φιλόδοξα σχέδια και επέβλεψε την ανέγερση πολλών απ' αυτά, έμεινε στην Αθήνα παρακολουθώντας απλώς τις εργασίες στην Ακρόπολη. Σχεδίασε τον Παρθενώνα με το τζαμί που είχαν χτίσει μέσα μετά τον βομβαρδισμό του Μοροζίνη, πολλές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες και γλυπτά, αλλά και πανοράματα της Αττικής. Μελέτησε βυζαντινές εκκλησίες, επισκέφτηκε τη μονή Οσίου Λουκά , τη σχεδίασε κι αυτή. Οι πρώτες παραγγελίες που πήρε ήταν το Αστεροσκοπείο που αποφάσισε να δωρήσει ο βαρώνος Σίνας στο ελληνικό κράτος και το ιδιωτικό μέγαρο Δημητρίου στην τότε πλατεία Ανακτόρων. Η πλατεία ονομάστηκε “Συντάγματος” λίγο αργότερα, το μέγαρο Δημητρίου κατεδαφίστηκε για να μεγαλώσει και είναι το γνωστό ξενοδοχείο “Μεγάλη Βρετανία”, μόνο το Αστεροσκοπείο μένει ολόιδιο στο λόφο των Νυμφών και δεσπόζει με το παράξενο σχήμα του στο τοπίο γύρω από την Ακρόπολη. Θυμίζει λίγο εκκλησία, με τον τρούλο του, αλλά και αρχαίο ναό, με τις κολώνες, τα αετώματα του, και τις διακοσμητικές λεπτομέρειες που αναπαράγουν αρχαία μοτίβα. Ας πούμε ότι προτείνεται κάπως σαν ναός της επιστήμης, προς την οποία θα στρεφόταν το νέο κράτος βγαίνοντας από την οθωμανική άγνοια και οπισθοδρόμηση.

Με το Σύνταγμα του 1843 οι ξένοι υπήκοοι δεν μπορούσαν να εργάζονται σε δημόσιες θέσεις. Ο Χριστιανός και ο Θεόφιλος Χάνσεν έφυγαν από τις θέσεις του στην αυλή και στο Σχολείο των Τεχνών, ο Σάουμπερτ επίσης. Ο Θεόφιλος έπρεπε να εγκαταλείψει και τα σχέδια της Μητρόπολης που είχε κάνει. Πήγε στη Βιέννη, όπου μια άλλη νέα πόλη γεννιόταν, η αυτοκρατορική πρωτεύουσα του Φραγκίσκου Ιωσήφ, ο οποίος αποφάσισε ότι καλώς είχαν γκρεμιστεί τα τείχη της στους Ναπολεόντειους πολέμους, θα έπεφταν όλα και στη θέση τους να γινόταν η περιφερειακή οδός, η ωραία και επιβλητική Ringstrasse. Ο Χάνσεν έκανε προτάσεις για πολλά κτίρια και ανέλαβε το Κοινοβούλιο, το Χρηματιστήριο και διάφορα ιδιωτικά μέγαρα αστών που εγκαθίσταντο μεγαλοπρεπώς στην ανοιχτή πόλη. Έχτισε στη Βιέννη σε όλα τα ιστορικά στυλ, μεταφράζοντας τα στο δικό του τρόπο που είχε να ερμηνεύει την εποχή του: κλασικό, αναγεννησιακό, μεσαιωνικό, ακόμα και βυζαντινό. Ο επισκέπτης της πόλης δύσκολα συνειδητοποιεί ότι το Μουσείο των Όπλων που θυμίζει το βενετσιάνικο Αρσενάλε, η ελληνική εκκλησία της Αγίας Τριάδας, ένα μικρό βυζαντινό κομψοτέχνημα στην καρδιά της πόλης, το αναγεννησιακό Χρηματιστήριο και το Κοινοβούλιο που μοιάζει με αρχαίο ελληνικό συγκρότημα είναι σχεδιασμένα από το χέρι του ίδιου αρχιτέκτονα. Η πρώτη εντύπωση είναι πως ο αρχιτέκτονας επαναλαμβάνει παλιότερα στυλ προσφέροντας στα νέα κράτη τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας που αναζητούν. Για την αυτοκρατορική Αυστρία η ιδέα αυτή περιλαμβάνει τα πάντα. Όμως το σύγχρονο βλέμμα μας, συνηθισμένο στο ριζοσπαστικό μοντέρνο, εμποδίζει να διακρίνουμε τον μοντέρνο για την εποχή του τρόπο με τον οποίο μεταχειρίστηκε ο Χάνσεν τα στοιχεία της αρχαιότητας, και των υπολοίπων ιστορικών περιόδων.

Η Αθηναϊκή τριλογία περιλαμβάνει μια πλήρη τέτοια πρόταση. Κλασική Ελλάδα με αναγεννησιακά στοιχεία δίπλα στο βυζαντινό Οφθαλμιατρείο και στη Μητρόπολη που δεν έγινε ποτέ, αλλά είχε ένα βλέμμα ανανέωσης του βυζαντινού ρυθμού με στροφή προς το κλασικό και μια ανεπαίσθητη πινελιά γοτθικότητας. Τη σχεδιάζει το 1856 και ξεκινά τη μελέτη της Ακαδημίας με χορηγία του Σίμωνος Σίνα. Η κατασκευή αρχίζει το 1859 με διευθυντή έργου τον μαθητή του Τσίλερ, ο οποίος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Η ανέγερσή της έχει αποτυπωθεί φωτογραφικά, οι δυο αρχιτέκτονες διακρίνονται στο εργοτάξιο. Στο κτίριο αυτό αποτύπωσε τις θεωρίες του περί πολυχρωμίας, ένα θέμα που ξεσήκωνε τότε μεγάλες συζητήσεις ανάμεσα σε αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες. Χρησιμοποίησε στοιχεία του Ερεχθείου και του ναού της Αθηνάς Νίκης. Λένε πολλοί πως είναι το ωραιότερο νεοκλασικό κτίριο του κόσμου, κι αν σκεφτείτε πόσα υπάρχουν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, δεν είναι μικρό πράγμα ακόμα και ο ισχυρισμός για κάτι τέτοιο. Ίσως να είναι και το πιο κλειστό του κόσμου, κλειστό στο κοινό και στην πόλη, αλλά αυτό δεν έχει μετρηθεί ακόμα.

Η Βιβλιοθήκη σχεδιάστηκε το 1885 και το Ζάππειο το 1880. Την κατασκευή τους επέβλεπε ο Τσίλερ, καθώς ο Χάνσεν εργαζόταν πια κυρίως στη Βιέννη. Ήταν και διευθυντής εκεί στο τμήμα Αρχιτεκτονικής της Ακαδημίας Καλών τεχνών, κι οι μαθητές του έγιναν αργότερα οι σχεδιαστές των κτιρίων κοινωνικής κατοικίας της “κόκκινης Βιέννης”, πράγμα που επίσης δύσκολα φαντάζεται ο σημερινός επισκέπτης της πόλης αν δεν διαβάσει κάπου όλες αυτές τις ιστορίες.

Στον τόμο που εξέδωσε το ίδρυμα Θεοχαράκη για την έκθεση Χάνσεν μπορεί κανείς να βρει αυτές και άλλες πολλές ιστορίες, να σκεφτεί ξανά την Αθήνα, να αναλογιστεί πάνω στο μέγα μυστήριο της σχέσης της με τους κατοίκους της. Ίσως ακόμα και να ονειρευτεί το πιο απλό και τολμηρό σχέδιο, καθημερινές ξεναγήσεις στο κτίριο της Ακαδημίας, το Ζάππειο, το Αστεροσκοπείο από αρχιτέκτονες (και δυνατότητα επίσκεψης σε μαγαζάκι με σουβενίρ εν συνεχεία, με δυνατότητα κατανάλωσης καφέ) Περνάμε καθημερινά δίπλα από θησαυρούς και πρέπει ο καθένας ατομικά να αποφασίσει αν τον αφορά η ομορφιά τους, η πρόταση τους, οι ιδέες τους και οι μορφές τους, ή όχι.

Η αρχιτεκτονική του Θεοφίλου Χάνσεν (1813- 1891)

Hellenische Renaissance

The Architecture of Theophil Hansen

κατάλογος της έκθεσης, επιμέλεια Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη, Γεώργιος Α. Πανέτσος

Ίδρυμα Εικαστικών τεχνών και Μουσικής Β & Μ Θεοχαράκη